National Milk Day (રાષ્ટ્રીય દૂધ દિવસ): રાષ્ટ્રીય દૂધ દિવસ અને દૂધનું મહત્વ ભારતમાં દર વર્ષે 26મી નવેમ્બરે રાષ્ટ્રીય દૂધ દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવે છે, જે ડૉ. વર્ગીસ કુરિયનની જન્મજયંતિ નિમિત્તે ઉજવાય છે. ડૉ. વર્ગીસ કુરિયનને શ્વેત ક્રાંતિના પિતા માનવામાં આવે છે. આ દિવસ દૂધના પોષક તત્વો અને દેશની આર્થિક અને સામાજિક સમૃદ્ધિમાં તેના યોગદાનને ઉજાગર કરે છે. દૂધમાં કેલ્શિયમ અને વિટામિન્સ ભરપૂર હોવાથી તે સંપૂર્ણ આહાર ગણાય છે.
દૂધ: પોષણયુક્ત આહાર અને આજીવિકાનું માધ્યમ
દૂધ માત્ર પોષણક્ષમ આહાર જ નથી, પણ એ ગામડાંઓના લોકો માટે આજીવિકાનું મુખ્ય સ્ત્રોત છે. પશુપાલન ખાસ કરીને મહિલાઓ માટે વધુ મહત્વનું છે, જે તેમના પરિવારની આર્થિક સમૃદ્ધિમાં યોગદાન આપે છે.
ગુજરાતમાં દૂધ ઉત્પાદનમાં વિકાસ
ગુજરાતનો દૂધ ઉત્પાદન ક્ષેત્રે ફાળો
પશુપાલન ક્ષેત્રે ભારતે ગયા વર્ષોમાં ઘણું પ્રગતિ કરી છે. છેલ્લા 22 વર્ષમાં દેશના દૂધ ઉત્પાદનના સરેરાશ 8.46% વાર્ષિક વૃદ્ધિના ગુજરાતમાં 10.23% વાર્ષિક વૃદ્ધિ નોંધાઈ છે. 2022-23માં ગુજરાતે 172.80 લાખ મેટ્રિક ટન દૂધનું ઉત્પાદન કર્યું છે, જે દેશના કુલ દૂધ ઉત્પાદનનું 7.49% છે.
માથાદીઠ દૂધ ઉપલબ્ધતામાં વધારો
ગુજરાતમાં દૂધની માથાદીઠ ઉપલબ્ધતા વર્ષ 2000-01માં 291 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ હતી, જે હવે વધીને 670 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ થઈ છે. આ વૃદ્ધિ પશુપાલન વ્યવસાયમાં રાજ્યના પ્રયત્નોનું પ્રતિબિંબ છે.
કાલે 26 નવેમ્બર – રાષ્ટ્રીય દૂધ દિવસ : ગુજરાતના દૂધ ઉત્પાદનમાં ગત 22 વર્ષ દરમિયાન 119.63 લાખ મેટ્રિક ટનનો વધારો; સરેરાશ 10.23 ટકાનો વધારો : વાર્ષિક 172.80 લાખ મે.ટન દૂધ ઉત્પાદન સાથે ગુજરાત દેશમાં ચોથા ક્રમે
અમૂલ: એક આદર્શ ડેરી મોડેલ
1973માં 6 સભ્ય સંઘોથી શરૂ થયેલું અમૂલ ફેડરેશન, આજે 18 સભ્ય સંધો સાથે કાર્યરત છે અને દરરોજ 3 કરોડ લીટર દૂધ એકત્રિત કરે છે. અમૂલ ફેડરેશન દૂધથી પ્રોડક્ટ્સ બનાવીને દેશભરમાં અને વિદેશના 50 જેટલા દેશોમાં વેચે છે. આ મોડેલ ન માત્ર ભારતને ગૌરવ અપાવે છે, પરંતુ ગ્રામ્ય આર્થિક વિકાસ માટે આત્મનિર્ભરતાનું પ્રતીક બની ગયું છે.
દૂધ ઉત્પાદન વધારવા સરકારના પ્રયાસો
સેક્સડ સીમેન લેબોરેટરી
રાજ્ય સરકારે પાટણ ખાતે સેક્સડ સીમેન લેબોરેટરી સ્થાપિત કરી છે, જેનાથી 90% પશુઓ સારી ગુણવત્તાવાળી વાછરડી-પાડીને જન્મ આપે છે. આ ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરીને દૂધ ઉત્પાદકતામાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે.
કૃત્રિમ બીજદાન ફી ઘટાડો
રાજ્યમાં કૃત્રિમ બીજદાન માટે લેવાતી ફી રૂ. 300 થી રૂ. 50 સુધી ઘટાડવામાં આવી છે, જેથી પશુપાલકો વધુ આકર્ષિત થાય.
IVF ટેક્નોલોજી અને સહાય પેકેજ
ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા માદા પશુઓની સંખ્યા વધારવા માટે ઇનવિટ્રો ફર્ટીલાઇઝેશન (IVF) ટેક્નોલોજીનો પ્રચાર કરવામાં આવે છે. પશુપાલકોને IVF માટે રૂ. 25,000ના ખર્ચમાંથી રૂ. 19,780 સહાય મળે છે, અને પશુપાલકને ફક્ત રૂ. 5,000 ખર્ચ કરવો પડે છે.
ગુજરાતની માથાદીઠ દૂધ ઉપલબ્ધતા પ્રતિદિન 291 ગ્રામ વધીને 670 ગ્રામ સુધી પહોંચી : ગુજરાતમાંથી એકત્રિત કરેલા દૂધનું અમૂલ ફેડરેશન દ્વારા 50 જેટલા દેશોમાં વેચાણ : ગાય, ભેંશ અને બકરીની દૂધ ઉત્પાદકતામાં ક્રમશ: 57%, 38% અને 51%નો વધારો : દૂધ ઉત્પાદકતા વધારવા સેક્સડ સીમેન ડોઝની ફી રૂ. 300 થી ઘટાડીને રૂ.50 કરાઈ : પશુઓમાં IVF માટે કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકાર તરફથી મળે છે કુલ રૂ. 19,780ની સહાય
ડેરી વિકાસના પરિણામો
પ્રજાતિવાર દૂધ ઉત્પાદકતામાં વધારો, વર્ષ 2000-01ની સરખામણીએ, 2022-23 સુધી:
- દેશી ગાય: 57% વધારો
- સંકર ગાય: 31% વધારો
- ભેંશ: 38% વધારો
- બકરી: 51% વધારો
સરકારની સહાય અને પ્રોત્સાહન યોજનાઓ
કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારના મિશન
રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારો સાથે મળીને ડેરી ઉદ્યોગના વિકાસ માટે અનેક યોજનાઓ ચલાવવામાં આવે છે, જેમ કે પશુ માટે આરોગ્ય અને પોષણ સપ્લાય, બીજદાન પ્રોગ્રામ અને પશુપાલન માટે વ્યાવસાયિક તાલીમ.
ગૃહિણીઓ માટે આજીવિકાનું મુખ્ય માધ્યમ
મહિલાઓ માટે પશુપાલન ગામડાંના વિસ્તારમાં સામાજિક અને આર્થિક સશક્તિકરણમાં મહત્વનું છે. આ ઉપરાંત, મંડળોના માધ્યમથી ડેરી વ્યવસાયમાં તેઓની સીધી ભાગીદારી છે.
ગુજરાત: ભારતની દૂધ રાજધાની બનવા તરફ
ગુજરાતે દૂધ ઉત્પાદનમાં સાર્થક પ્રયાસો કરીને મિલ્ક કેપિટલ બનવાનું સ્વપ્ન સાકાર કર્યું છે. તત્કાલીન મુખ્યમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વમાં શરૂ કરાયેલા પ્રોજેક્ટ્સને મુખ્યમંત્રી શ્રી ભૂપેન્દ્ર પટેલ આગળ ધપાવી રહ્યા છે.
ભારતમાં શ્વેત ક્રાંતિની સફળતા દૂધના ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા ઉત્પાદન અને તેનાથી પ્રેરિત સામાજિક અને આર્થિક વિકાસમાં જોવા મળે છે. અમૂલ મોડેલ અને રાજ્ય સરકારના દ્રષ્ટિકોણી પ્રયત્નો દ્રારા ગુજરાત દૂધ ઉદ્યોગમાં દેશના મોખરે છે.