પ્રધાનમંત્રી ફસલ બીમા યોજના (Pradhan Mantri Fasal Bima Yojana): કૃષિ આપણા દેશનું મુખ્ય આધાર છે, અને લગભગ 70 ટકા જેટલું ભારતીય વસ્તી ખેતર પર નિર્ભર છે. પરંતુ છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓમાં, કૃષિ પર કુદરતી આફતોનો પ્રભાવ વધારો જોવા મળ્યો છે. પૂરો, દુષ્કાળ અને અન્ય મોસમી આફતો ખેડૂતો માટે મહત્ત્વપૂર્ણ પડકારો ઊભા કરે છે. ખેતરના પાકને નુકસાન થાય છે, અને આવી પરિસ્થિતિઓમાં ખેડૂતોને યોગ્ય સહાય પહોંચે તે માટે યોગ્ય નીતિઓ અમલમાં મૂકવી આવશ્યક છે.
કૃષિ વિમાનો ક્ષેત્રે, સરકાર વિવિધ યોજનાઓ અને તકનીકી સુધારાઓ દ્વારા પ્રક્રિયાને ઝડપી અને પારદર્શક બનાવવાની દિશામાં આગળ વધી રહી છે. હાલમાં, કેન્દ્ર સરકારે ખેડૂતોના પાકના નુકસાનના સચોટ મૂલ્યાંકન માટે રિમોટ સેન્સિંગ ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરવાનું નક્કી કર્યું છે.
કૃષિ પાક નુકસાન સહાય માટે નવી ટેક્નોલોજી
અત્યાર સુધી પાકના નુકસાનનું મૂલ્યાંકન મેદાની નિરીક્ષણ દ્વારા કરવામાં આવતું હતું. આ પ્રક્રિયા સાવકાસપૂર્વક કરાતી હોવા છતાં, તે ઘણી વાર સમય અને માનવશ્રમ માંગી લેતી હતી. સાથે સાથે, તેમાં ભૂલની સંભાવના પણ ઊભી થતી હતી. આ સમસ્યાનો સમાધાન લાવવા માટે રિમોટ સેન્સિંગ ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરાશે.
રિમોટ સેન્સિંગ એ ઉપગ્રહ આધારિત ટેક્નોલોજી છે, જેમાં જમીનના સ્થિતી વિશેની માહિતી મેળવનાર ઉપકરણોનો ઉપયોગ થાય છે. આ ટેક્નોલોજી દ્વારા પાકના નુકસાનનું સચોટ મૂલ્યાંકન શક્ય બનશે અને તે પણ ખૂબ જ ઓછી અંદાજે સમયગાળામાં પુરા થયેલા પાક વીમા દાવાઓની પ્રક્રિયા ઝડપથી અને પારદર્શક રીતે સમાપ્ત કરી શકાય છે.
કૃષિ પાક વીમા યોજનાની શરૂઆત અને ઉદ્દેશ
કૃષિ અને ખેડૂતોના આરોગ્ય માટે કેન્દ્ર સરકારે 2016માં પ્રધાનમંત્રી ફસલ વીમા યોજના (PMFBY) શરૂ કરી હતી. આ યોજનાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ ખેડૂતોને આર્થિક સહાય પ્રદાન કરવાનો છે, જેથી તેઓ કુદરતી આફતોમાં થયેલા નુકસાનમાંથી ઝડપથી પુનઃસ્થાપિત થઈ શકે.
અત્યાર સુધી આ યોજના હેઠળ 1 લાખ 70 હજાર કરોડ રૂપિયાથી વધુની રકમ દાવાઓ માટે ચુકવવામાં આવી છે. પરંતુ વીમા દાવાઓની પ્રક્રિયામાં વિલંબ અને અન્ય વિસંગતતાઓને કારણે ખેડૂત વર્ગમાં સંતોષની કમી જોવા મળી રહી હતી.
કૃષિ પાક વીમા યોજનામાં વિલંબના કારણો
અત્યાર સુધીના અનુભવ પર ધ્યાન આપીએ તો વીમા દાવાઓના નિરાકરણમાં વિલંબના પાયો નીચેના કારણોથી હતો:
- કેટલાક રાજ્યો દ્વારા પ્રીમિયમ સબસિડીના હિસ્સાનું સમયસર ચુકવણું ન કરવું.
- પાકના ઉત્પાદન અંગે અપાતી માહિતીમાં વિસંગતતા.
- ખેડૂતોના બેંક ખાતાની વિગતોની અછત, જેના કારણે વળતરની રકમ ટ્રાન્સફર કરવામાં અડચણ.
- રાષ્ટ્રીય પાક વીમા પોર્ટલ પર ખેડૂતના ડેટા સંબંધિત ભૂલ અથવા અપૂર્ણતા.
- ખેડૂતો પાસેથી પ્રીમિયમની રકમ સામેલ કરવામાં વિલંબ.
આ ઉપરાંત, વીમા કંપનીઓ અને રાજ્યો વચ્ચેના સમન્વયની કમી પણ મહત્વપૂર્ણ કારણ બની.
પારદર્શકતા માટે ડિજીટલ પ્લેટફોર્મનો ઉપયોગ
કૃષિ દાવાઓમાં પારદર્શકતા લાવવા માટે ખરીફ 2023 માં ડિજીક્લેમ પ્લેટફોર્મ રજૂ કરવામાં આવ્યું છે. રાષ્ટ્રીય પાક વીમા પોર્ટલ દ્વારા કાર્યરત આ પ્લેટફોર્મની ખાસિયતો નીચે મુજબ છે:
- વર્તમાન માહિતી: તમામ પાક દાવાઓ અને ખેડૂતોની વિગતો રિયલ-ટાઈમ પર ઉપલબ્ધ છે.
- સિદ્ધાંત ટાણે ચુકવણી: આ પ્લેટફોર્મ દ્વારા રકમ સીધા ખેડૂતના બેંક ખાતામાં ટ્રાન્સફર થાય છે.
આ પહેલે, ખેડૂતોના દાવાઓની પ્રક્રિયા લાંબી થતી અને ગેરવ્યવસ્થાને કારણે પારદર્શકતા પર સવાલ ઉઠાવાતા.
કૃષિ પાક વીમા સરકારની નીતિઓ
કૃષિ વીમાના ક્ષેત્રેની બિનશિસ્તને દૂર કરવા માટે કેન્દ્ર સરકારે કેટલીક મહત્વપૂર્ણ નીતિઓ અમલમાં મૂકી છે.
- રાજ્ય સરકારો માટે ફરજિયાત સમયમર્યાદા: પાકના નુકસાનની વિગતો રાજ્ય સરકાર દ્વારા પ્રાસ કરવામાં આવે તે તારીખથી 30 દિવસની અંદર વળતર ચૂકવવું ફરજિયાત કરવામાં આવ્યું છે.
- વીમા કંપનીઓ પર જવાબદારી: જો વીમા કંપનીઓ દ્વારા દાવા ચુકવવામાં વિલંબ થાય, તો તેમણે 12 ટકા વાર્ષિક વ્યાજ સાથે રકમ ચૂકવવાની ફરજ પડશે.
- કેન્દ્રના પ્રીમિયમ પર નિયંત્રણ: કેન્દ્રએ વીમાના પોતાના પ્રીમિયમને રાજ્યના હિસ્સાથી અલગ કરી દીધું છે, જેથી વીમા રકમ ઝડપથી મુક્ત કરી શકાય.
ખેડૂત માટે કૃષિ પાક વિમા યોજના
કૃષિ વિમાની યોજનાના ભાગરૂપે ખેડૂતો માટે પ્રીમિયમના દર પણ મર્યાદિત રાખવામાં આવ્યા છે:
- ખરીફ પાક માટે: 2%
- રવિ પાક માટે: 1.5%
- વાણિજ્યિક અને બાગાયતી પાક માટે: 5%
રિમોટ સેન્સિંગ ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ
આ તમામ સુધારાઓ ખેડૂત કલ્યાણની દિશામાં એક મજબૂત પગલું છે. રિમોટ સેન્સિંગ ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ પાક નુકસાન મૂલ્યાંકનને વધુ સચોટ બનાવશે, તો ડિજીટલ પદ્ધતિઓ દાવાઓની પ્રક્રિયામાં પારદર્શકતા લાવશે.
અત્યાર સુધી જે વિમામાં અણશિસ્ત અને વિલંબના કારણો હતા, તે દૂર થશે અને ખેડૂતોને સમયસર સહાય મળી રહેશે. આ સાથે, નવા નીતિગત સુધારાઓ દ્વારા પાક વીમા યોજના વધુ કાર્યક્ષમ બનશે.